Rezultat kwerendy archiwalnej
Oświęcim 30.12.2024 r.
Dr Jerzy Dębski
Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau
Kwerenda była przeprowadzona całości zasobu, tj. obejmowała wszystkie działające kancelarie KL Auschwitz, źródła wywołane (relacje, wspomnienia, ankiety) oraz zespół obejmujący aktowy materiał urzędów centralnych i terenowych III Rzeszy.
I. Kommandantur (komendantura)
W tym zespole znalazłem informacje o Romach w trzech archiwalnych jednostkach: Das Buch des Führers vom Dienst (książka oficera dyżurnego), Oberpräsidium Breslau Meldeblätter (meldunki o różnych wydarzeniach w Nadprezydencji Wrocław) i Fernschreiben über die Fluchten (telegramy o ucieczkach więźniów z obozu). W przypadku Romów dotyczą skierowania transportów romskich więźniów i ucieczek Romów z KL Auschwitz.
Łącznie pozyskano dziewięćdziesiąt sześć cyfrowych kopii dokumentów.
II. Politische Abteilung (zamiejscowa jednostka Staatspolizeileitstelle Kattowitz w obozie)
W odniesieniu do tej kancelarii, informacje dotyczące Romów znajdują się w czterech archiwalnych jednostkach, a mianowicie Häftlingspersonalbogen (kwestionariusze personalne więźniów) – sto czterdzieści jeden cyfrowych kopii, Zugangsliste (listy nowoprzybyłych do obozu) – dwadzieścia dwie cyfrowe kopie, Sterbeeiträge (wpisy do księgi zmarłych) – trzy tysiące dwieście siedem cyfrowych kopii, Häflingspolizeiphotos – sto dwanaście cyfrowych kopii.
Łącznie obejmuje to trzy tysiące czterysta osiemdziesiąt dwie cyfrowe kopie dokumentów.
III. Schutzhaftlagerführung (kierownictwo obozu)
W tym zespole podstawową archiwalną jednostką zawierającą informacje o Romach pozostają Stärkebücher (książki stanów dziennych), które ograniczają się przedziału czsowego od 19 stycznia do 19 sierpnia 1942 r. W tym okresie posiadamy dokładne dotyczące uwięzionych Romów w KL Auschwitz, poswiadczenie o ich przeniesienia do innych obozów, ucieczki i śmierci – tutaj zdołano pozyskać czterdzieści dziewięć cyfrowych kopii dokumentów, Blockbuch Bl. 4 w KL Auschwitz I (książka bl. 4) w niej odnotowano w różnych okresach KL Auschwitz I szesnastu romskich więźniów – pozyskano dwanaście cyfrowych kopii dokumentów, Bunkerbuch (książka bunkra czyli aresztu obozowego w podziemiach bl. 11) odnośnie do osadzonych w nim Romów – pozyskano osiemdziesiąt dwie cyfrowe kopie dokumentów, Nummerbuch (książka numerowa) – pozyskano trzy cyfrowe kopie dokumentów.
Łączna liczba cyfrowych dokumentów z tego zespołu to – sto czterdzieści.
IV. Häftlingsarbeitseinsatz (oddział zatrudnienia więźniów)
W przypadku tej kancelarii obozowej na dane odnośnie do Romów natrafiono tylko w jednej archiwalnej jednostce, a mianowicie Häftlings-Personal-Karte (więźniarska karta personalna), z której pozyskano tysiąc trzysta siedemdziesiąt trzy cyfrowe kopie wspomnianych kart, odnoszących się do romskich więźniów.
V. SS-Standortarzt (obozowa służba zdrowia)
W zespole eksplorowano cztery archiwalne jednostki, tj. Blockbuch Bl. 20 (książka bl. 20), Blockbuch Bl. 21 (książka bl. 21) z Häftlingskrankenbau (szpital więźniarski) w KL Auschwitz I, Röntgenbücher (książki rentgena) i Leichenhallebuch (książka kostnicy). Łacznie pozyskano sto piętnaście cyfrowych kopii dokumentów.
VI. SS-Hygiene Institut
W skład zespołu wchodzą dwie jednostki archiwalne, tj. Hauptbuch (księga główna – rejestr zleceń na różne badania analityczne) i Begleitscheine (wyniki różnych badań analitycznych). W wyniku kwerendy uzyskano trzy tysiące dziewięćset sześćdziesiąt dwie cyfrowe kopie dokumentów dotyczących Romów.
VII. Źródła Wywołane
W relacjach i wspomnieniach więźniów ustalono pięćset siedemnaście informacji bibliograficznych dotyczących Romów więźniów KL Auschwitz. Ponadto pozyskano pięćdziesiąt osiem cyfrowych kopii ankiet romskich więźniów KL Auschwitz.
Łączny rezultat kwerendy z zasobie Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau wynosi jedenaście tysięcy pięćset dziewięćdziesiąt jeden cyfrowych kopii dokumentów.
Archiwum IST-Arolsen
Przeogromny zasób wspomnianego archiwum powoduje konieczność podziału kwerendy na cztery etapy. Obecnie została ukończona jej pierwsza część, w trakcie której pozyskano trzy tysiące osiemset dwanaście cyfrowych kopii dokumentów. Wspomniane dokumenty dotyczą losów wojennych i powojennych pojednymczych romskich osób i rodzin oraz konkretnych akcji repersyjnych, które dotknęły tę mniejszość. W celu egzemplifikacji stanu kwerendy podaję kilka przykładów:
Stany romskich więźniów 19 września 1940 r. w bl. 2, 3, 4, 5 i 8 w KL Mauthausen – pozyskano trzysta siedemnaście cyfrowych kopii dokumentów, przeniesienie osiemdziesięciu dwóch Romów 24 maja 1944 r. z KL Auschwitz do KL Flossenbürg – sześćset dwanaście cyfrowych kopii dokumentów, przeniesienie trzydziestu Romów 12 grudnia 1943 r. z KL Auschwitz do KL Natzweiler – Struthof – dwieście czterdzieści cyfrowych kopii dokumentów, Losy romskiej rodziny Florianów z Berlina – dwadzieścia pięć cyfrowych kopii dokumentów, Aktion – Arbeitsscheu Reich (akcja osadzania w obozach koncentracyjnych uchylających się od obowiązku pracy) w głównej mierze dotyczyła Sinti i Romów, ale również Żydów i rdzennych Niemców – dwadzieścia dwie cyfrowe kopie dokumentów, które dotyczą głównych założeń akcji i części list proskrybcyjnych.
Landesarchiv Trier (Trewir) zespół Geheime Staatspolizei – Staatspolizeistelle Trier
Dzięki wieloletniej znajomości i współpracy przy wielu różnych badawczych projektach z profesorem Uniwersytetu Trewirskiego dr. Thomasem Grotumem uzyskałem zdalny dostęp do bazy danych obejmującej zasób archiwalny Geheime Staatspolizei – Staatspolizeistelle Trier (Tajna Policja Państwowa – Placówka Tajnej Policji Państwowej Trewir). Prace heurystyczne w rzeczonym spuściźnie archiwalnej prowadziłem od 11 do 26 kwietnia 2023 r. (łącznie 120 godzin).
Cel kwerendy: pozyskanie archiwalnych materiałów dla Archiwum Romskiego Instytutu Historycznego odnośnie do losów Romów w dobie nazizmu.
Charakterystyka zasobu: w skład zachowanej masy archiwalnej wchodzą 3532 jednostki archiwalne (około 6000 rekordów w bazie danych). Najliczniej w ponad 80% reprezentowane są dwa typy akt, które pozostawały i pozostają w niezbędne w codziennej pracy policyjnej, a mianowicie kartoteki personalne zatrzymanych i akta personalne aresztantów (2225 kart personalnych i 795 akt personalnych). Pozostała część zasobu to różnego rodzaju rozporządzenia wewnętrzne wymienionej jednostki policyjnej oraz władz zwierzchnich, analizy i oceny sytuacji policyjnej na danym terenie, instrukcje dla personelu, przeglądy trenowych zdarzeń policyjnych, listy gończe dotyczące zbiegów, listy okólne (Rundbriefe) kierowane do podległych jednostek zamiejscowych oraz otrzymywane władz wyższego szczebla.
Należy zaznaczyć, iż badany zasób archiwalny należy zaliczyć materiałowo do dość obszernych, to zapewne posiada znaczne luki. Analiza struktury organizacyjnej Staatspolizeistelle Trier wyraźnie wskazuje, że jej kancelarie wytworzy o wiele więcej akt aniżeli te, które zachował się do dzisiaj.
Niestety w trakcie całego heurystycznego procesy w zachowanej spuściźnie archiwalnej nie znalazłem akt dotyczących losu Romów.
Krótko rekapitulując przedsięwzięte kwerendy nie tylko w bardzo znacznym stopniu zwiększyły zasób Archiwum Romskiego Instytutu Historycznego afiliowanego przy Stowarzyszeniu Romów w Polsce z siedzibą w Oświęcimiu. Również stały się podstawą powstania monograficznego opracowania Romowie w Konzentrationslager Auschwitz – Birkenau oraz dwóch edycji źródeł, a mianowicie Deportacje Romów do KL Auschwitz – Birkenau w latach 1941 – 1942 i Transport Romów z KL Auschwitz do KL Flossenbürg z 24 maja 1944 r. Wymienione pozycje znajdują się w obróbce wydawniczej i w 2025 r. zostaną wprowadzone do naukowego obiegu. Od momentu ukazania się w 1993 r. Księgi Pamięci. Cyganie w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau będą drugim przełomowym faktem w badaniach nad prześladowaniami i zagładą Romów podczas II wojny światowej.
Łączny rezultat kwerendy z zasobie Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau i Archiwum ITS-Arolsen wynosi piętnaście tysięcy czterysta trzy cyfrowe kopie dokumentów.