Auschwitz-Birkenau: działalność Muzeum i Stowarzyszenia Romów w Polsce.
Szczególną rolę międzynarodowego symbolu romskiej zagłady odgrywa Miejsce Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau, gdzie w czasie funkcjonowania obozu zginęło ok. 20 000 Romów, głównie z Niemiec, Czech i Moraw, Austrii i Polski. Teren obozu od dawna był miejscem pielgrzymek rodzin romskich ofiar i oficjalnych upamiętnień romskiej tragedii. Szczególną rolę w tym procesie odegrał Związek Niemieckich Sinti i Romów z Heidelbergu (Zentralrat Deutscher Sinti und Roma / Dokumentations- und Kulturzentrum Deutscher Sinti und Roma), którego przywódca, Romani Rose stracił w Auschwitz wielu członków swojej rodziny.
W 1973 r., w miejscu baraku 28 sekcji BIIe w Birkenau (teren tzw. „obozu cygańskiego” – Zigeunerfamilienlager), powstał z inicjatywy niemieckich Sinti pomnik, przy którym później zaczęły się odbywać spotkania odwiedzających obóz i uroczystości upamiętniające. Pomnik ten to prosta ściana z cegieł, przypominająca ocalałe fragmenty obozowych baraków, z ustawionym przed nią obeliskiem, na którym znajduje się tablica pamiątkowa. W 1994 r. pomnik został odnowiony przez stowarzyszenie Romów w Polsce.
Należy jednak wspomnieć, że obecność Romów wśród ofiar Auschwitz została symbolicznie zaznaczona jeszcze wcześniej, gdy w 1967 r. odsłonięto na terenie Birkenau Międzynarodowy Pomnik Męczeństwa (Ofiar Faszyzmu). Jedna z będących częścią tego pomnika tablic pamiątkowych zawierała tłumaczenie oficjalnej inskrypcji upamiętniającej na język romani, autorstwa Jerzego Ficowskiego. W 1994 r. tablica ta została zastąpiona nową, z nowym tekstem, uwzględniającym nowe dane odnośnie liczby ofiar obozu. Nowy tekst na romskiej tablicy został opracowany przez Marcela Courthiade w będącym jego autorstwa „standardowym romani”.
W bloku 13 na terenie Auschwitz I od 2001 r. znajduje się wystawa „Zagłada europejskich Romów”. Została ona zaprojektowana przez Atelier für Gestaltung Wielanda Schmida z Mannheim, które wcześniej stworzyło podobną wystawę dla organizacji niemieckich Sintów i Romów (Zentralrat deutscher Sinti und Roma) w Heidelbergu, która wraz ze Stowarzyszeniem Romów w Polsce podejmuje szereg działań upamiętniających los Sinti i Romów. Wystawa ta koncentruje się na losie niemieckich Sinti i Romów, przedstawionych jako grupa, która przed dojściem nazistów do władzy była już całkiem dobrze zintegrowana ze społeczeństwem i znajdowała się niezłym położeniu ekonomicznym. Według koncepcji wystawy, dojście do władzy nazistów całkowicie zmieniło los niemieckich Sinti i Romów, którzy stali się ofiarami rasistowskiej i ludobójczej polityki władz. Los ten został potraktowany jako zgeneralizowana narracja historii wszystkich europejskich Romów. Intencją wystawy jest także prezentacja Sinti i Romów jako (wspólnie z Żydami) ofiar Holokaustu, a tym samym realizacja postulatu, aby Romowie nie byli umieszczani w kategorii „innych ofiar” lecz traktowani jako jedna z dwóch grup, które zostały skazane na całkowitą zagładę z powodów rasowych. Wystawa ta w istotny sposób podkreśla obecność Romów w symbolicznym uniwersum Auschwitz.
Pierwsze oficjalne obchody upamiętniające o charakterze międzynarodowym odbyły się w Birkenau w 1993 r., zaś rok później Romowie z całego świata zebrali się tam by upamiętnić 50 rocznicę zagłady „obozu cygańskiego”. Od tego czasu obchody takie odbywają się corocznie, a organizacje romskie starają się, aby data tej zbrodni (2 sierpnia) stała się dla Romów (i nie tylko) międzynarodowym Dniem Pamięci. Obchody te organizowane są przez Stowarzyszenie Romów w Polsce przy udziale Zentralrat Deutscher Sinti und Roma, a uczestniczą w nich, oprócz delegacji romskich, również przedstawiciele rządów i korpusu dyplomatycznego.
Od kilku lat w uroczystościach tych biorą również udział liczne grupy romskiej młodzieży, zrzeszonej w International Roma Youth Network “ternYpe”. Ta sieć romskich organizacji młodzieżowych od 2010 r. uczestniczy w obchodach 2 sierpnia, a także organizuje własną ceremonię upamiętniającą w okolicach komory gazowej nr 5, gdzie podczas likwidacji Zigeunerlager zginęła większość jego więźniów. Udział w uroczystościach upamiętniających jest częścią programu edukacyjno-kulturalnego (zatytułowanego „Patrz i nie zapominaj”), odbywającego się między innymi na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie, który obejmuje wykłady, seminaria, warsztaty i występy artystyczne. W 2013 r. w programie wzięło udział 450 młodych Romów i współpracujących z nimi nie-Romów, w 2014 r. natomiast było ich już prawie 1000.
Delegacje Romów są obecnie zapraszane do uczestnictwa w oficjalnych obchodach, np. w rocznicach wyzwolenia obozu, a coraz więcej romskich organizacji z Węgier, Czech, Słowacji, Rumunii i innych krajów środkowo-wschodniej Europy organizuje swe własne wizyty w Oświęcimiu. W sierpniu 2001 r. otwarto w Bloku 13 na terenie obozu Auschwitz stałą wystawę poświęconą zagładzie Romów, stworzoną przez organizację Romani Rosego przy udziale Muzeum Auschwitz-Birkenau i innych organizacji romskich z całej Europy, w tym Stowarzyszenia Romów w Polsce z siedzibą w Oświęcimiu.
Ta ostatnia organizacja odgrywa szczególną rolę w upamiętnieniu romskiej zagłady jako główny organizator obchodów rocznicowych, a także przez działalność edukacyjną, publikacyjną i konferencyjną powołanego przez nią Romskiego Instytutu Historycznego, często prowadzoną we współpracy z Zentralrat Deutscher Sinti und Roma oraz z Muzeum Auschwitz-Birkenau. Przygotowanie przez Stowarzyszenie Romów w Polsce polskiej edycji katalogu stałej wystawy Muzeum Auschwitz-Birkenau poświęconej zagładzie Romów w znaczący sposób spopularyzowało problematykę tragicznej romskiej historii.
Ważną publikacją wydaną przez Stowarzyszenie Romów w Polsce była książka Jerzego Dębskiego i Joanny Talewicz-Kwiatkowskiej Prześladowania i masowa zagłada Romów podczas II wojny światowej w świetle relacji i wspomnień. Praca ta zawiera prezentację stanu polskich badań nad zagładą Romów, zarys historii zagłady Romów w KL Auschwitz-Birkenau oraz wykaz literatury i źródeł. Jej główną część stanowią relacje świadków romskiej zagłady, zbierane przez Romski Instytut Historyczny.
Zwięzły zarys historii zagłady Romów można też znaleźć w części historycznej pracy Joanny Talewicz-Kwiatkowskiej Wpływ aktywności finansowej Unii Europejskiej na położenie społeczne Romów w Polsce. Autorka jest pierwszą Romką w Polsce, która uzyskała stopień doktora (w dziedzinie antropologii społecznej). Problematyka romskiej zagłady często gości również na łamach redagowanego przez nią kwartalnika „Dialog-Pheniben”.
Joanna Talewicz-Kwiatkowska była również inicjatorką międzynarodowej konferencji „In the Shadow of Genocide. Representations of the Past and Contemporary Problems of Roma/Sinti Integration in Europe”, zorganizowanej w grudniu 2013 r. w Krakowie przez Stowarzyszenie Romów w Polsce i Uniwersytet Jagielloński. Niektóre referaty wygłoszone na konferencji, wzbogacone zapisem relacji świadków zagłady Romów, zostały opublikowane w materiałach pokonferencyjnych wydanych w wersji polskiej i angielskiej przez Stowarzyszenie Romów w Polsce.
W wydawanej przez Muzeum Auschwitz-Birkenau serii „Głosy pamięci” ukazała się w 2011 r. (jako tom 7) książka Romowie w KL Auschwitz. Ta wydana w języku polskim i angielskim praca zawiera rozdział o pierwszych deportacjach Romów do KL Auschwitz – jeszcze przed utworzeniem Zigeunerlager (Maria Martyniak), zarys losów Romów i Sinti w KL Auschwitz (Joanna Talewicz-Kwiatkowska), refleksję nad konsekwencjami doświadczenia zagłady dla współczesnych Romów (Sławomir Kapralski), oraz opracowany przez Marię Martyniak i Joannę Talewicz-Kwiatkowską wybór źródeł. Książka ta świadczy o kontynuowaniu przez Muzeum Auschwitz-Birkenau (we współpracy ze Stowarzyszeniem Romów w Polsce) działalności publikacyjnej dotyczącej zagłady Romów w KL Auschwitz, która przyniosła w przeszłości szereg wartościowych książek oraz artykułów, publikowanych na przykład w piśmie „Pro Memoria”, wydawanym przez Muzeum w latach 1994-2009. Wiele miejsca poświęca upamiętnieniu romskiej zagłady również pismo „Dialog-Pheniben”, wydawane przez Stowarzyszenie Romów w Polsce.
Muzeum Auschwitz-Birkenau włączyło problematykę romską do swej misji edukacyjnej, realizowanej przez Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście, które organizuje regularne konferencje, szkolenia i seminaria dla młodzieży i różnych grup zawodowych. Problematyka zagłady Romów jest też dostępna w internetowych zasobach Muzeum, a na szczególne podkreślenie zasługuje tu doskonała „lekcja internetowa: Romowie w Auschwitz”, którą przygotowała Teresa Wontor-Cichy. Znaczenie Auschwitz-Birkenau dla współczesnych Romów i związaną z nim romską działalność upamiętniającą analizują w swoich pracach Sławomir Kapralski i Marian Grzegorz Gerlich. Według tego ostatniego, „różne uroczystości upamiętniające zagładę, zwłaszcza te realizowane na terenie Auschwitz, zdają się odgrywać fundamentalną rolę w procesie reorientacji postawy [Romów] wobec przeszłości. Dramat zagłady stał się centralnym wydarzeniem we własnej historii, który decyduje o uświadamianiu znaczenia czasów minionych dla podniesienia prestiżu własnej grupy w świecie zewnętrznym”.
Działalność badawcza, publikacyjna i upamiętniająca związana z innymi miejscami pamięci.
Zadanie pt. Zagłada Romów w okupowanej Polsce w czasie II wojny światowej:geneza, przebieg, upamiętnienie – Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego
