Historia

Historia Romów zapisana jest w podróży. Dla Romów pojęcie granicy było zawsze terminem umownym. Cały ich styl życia wyznaczał mobilny styl życia. Nigdzie nie byli u siebie, każdy kolejne miejsce traktowali w kategoriach przystanku do następnej podróży. Romowie na długo przed pojawieniem się idei Europy bez granic, byli jej prekursorami. Na przestrzeni dziejów, przemierzając kontynenty azjatycki i europejski, przejmowali od ich mieszkańców różne elementy języka, kultury, tradycji, obyczajów i mentalności, tworząc w rezultacie wyjątkowy model kulturowy, będący prawdziwym tyglem cywilizacyjnym. Adaptując elementy obcych kultur, sami wnosili duży wkład w ich wzbogacanie.

Oprócz wolności terytorialnej, równie ważna była niezależność jednostkowa i zbiorowa – prawo do prowadzenia własnego stylu życia, pielęgnowania języka, kultury, obyczajów i tradycji. W tym aspekcie Romowie zawsze byli bezkompromisowi, niezależnie od panującego w danym czasie systemu władzy i represji jakie na siebie ściągali, trwali przy swojej kulturze i pielęgnowali własną odmienność etniczną. Pojęcie wolności jest dla Romów  bezcenne.

Początki i wielka wędrówka

Historia Romów rozpoczyna się około tysiąca lat temu w Radżastanie, w północno-zachodnich Indiach. Stamtąd wyruszyli oni w wielką wędrówkę, która miała doprowadzić ich do Europy i zmienić oblicze kontynentu.

Badania lingwistyczne potwierdzają indyjskie korzenie Romów — język romani jest blisko spokrewniony z sanskrytem i innymi językami nowoindyjskimi. Nie ma jednak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o dokładne pochodzenie Romów. Różne teorie wskazują na ich związki z wędrowymi muzykami (Domowie), kowalami (Gadulija Lohar), handlarzami bydła (Bandżara) czy nawet wojownikami z kasty Kszatriów (Dźatowie i Radźputowie).

Pierwszym znaczącym przystankiem w wędrówce Romów była Persja. Świadczą o tym liczne zapożyczenia z języka perskiego w romani, a także pierwsze pisemne wzmianki o Romach, m.in. w perskiej epopei narodowej „Szahname”. W Persji Romowie zasłynęli jako utalentowani muzycy — według legendy szach Bahram Gur sprowadził 12 000 romskich muzyków do swojego królestwa.

Kolejnymi etapami podróży były Armenia i tereny Cesarstwa Bizantyjskiego. W tym okresie ukształtował się unikalny model kulturowy Romów, łączący zdolność adaptacji do nowych warunków z zachowaniem własnej tożsamości.

Przybycie do Europy

Pierwsze romskie tabory dotarły do Europy w XII wieku. Ich pojawienie się wywołało sensację — ciemnoskórzy przybysze w kolorowych strojach, mówiący nieznanym językiem, szybko stali się obiektem fascynacji.

Romowie często przedstawiali się jako pielgrzymi z „Małego Egiptu” (regionu w Grecji), co dało początek nazwie „Gypsies” w języku angielskim. Ta „egipska” legenda początkowo zapewniała im gościnne przyjęcie w chrześcijańskiej Europie.

Europejczyków fascynowały umiejętności Romów: kunszt kowalski, zdolności muzyczne, sztuka wróżenia. Romskie kobiety słynęły z urody i tajemniczości, inspirując artystów i pisarzy.

Okres prześladowań

Fascynacja szybko ustąpiła miejsca nieufności i prześladowaniom. W 1471 roku w Szwajcarii wydano pierwszy edykt nakazujący wygnanie Romów. Kolejne kraje poszły w jej ślady. W XVI-wiecznej Anglii udawanie „Egipcjanina” (czyli Roma) było nawet karane śmiercią.

Mimo trudności Romowie znaleźli swoje miejsce w gospodarce Europy. Słynęli jako znakomici kowale, muzycy, treserzy niedźwiedzi. Na Litwie w XVI wieku powstała słynna „Akademia Smorgońska” – szkoła tresury niedźwiedzi prowadzona przez Romów, która działała do 1831 roku.

Romscy kowale, szczególnie grupa Kelderaszy (kotlarzy), wykonywali naczynia i kotły cenione w całej Europie za jakość i trwałość. Umiejętności romskich rzemieślników były tak cenione, że niektóre miasta zwalniały ich z antyromskich przepisów.

Holokaust

II wojna światowa przyniosła Romom niewyobrażalną tragedię. Naziści uznali ich za rasę „niższą” i skazali na zagładę. W obozie Auschwitz-Birkenau istniał specjalny „obóz cygański” (Zigeunerlager). W nocy z 2 na 3 sierpnia 1944 roku naziści zlikwidowali go, mordując ostatnich 4300 romskich więźniów.

Szacuje się, że w czasie Holokaustu zginęło od 200 000 do 500 000 Romów. Wiele ofiar pozostaje niezidentyfikowanych, a ich historia nieopisana.

Czasy powojenne i współczesność

Po II wojnie światowej w krajach komunistycznych prowadzono politykę przymusowej asymilacji Romów. W Polsce kulminacją była akcja osiedleńcza z 1964 roku, która doprowadziła do zaniku tradycyjnego wędrownego stylu życia.

Upadek komunizmu w 1989 roku otworzył nowy rozdział w historii Romów Europy Środkowo-Wschodniej. Dziś Romowie, liczący około 10-12 milionów, są największą mniejszością etniczną w Unii Europejskiej.

Od 1971 roku Romowie mają własną flagę i hymn. Flaga składa się z niebieskiego i zielonego pasa oraz czerwonego koła symbolizującego wędrówkę.

Mimo wielu wyzwań, z jakimi wciąż boryka się społeczność romska, widoczny jest postęp. Rośnie liczba wykształconych Romów, powstają organizacje działające na rzecz zachowania kultury i poprawy sytuacji społeczno-ekonomicznej. Kultura romska inspiruje artystów na całym świecie, czego przykładem może być Django Reinhardt, jeden z najwybitniejszych gitarzystów jazzowych w historii.

Historia Romów to opowieść o niezwykłej podróży trwającej już tysiąc lat. To historia przetrwania, zachowania tożsamości i nieustannego przekraczania granic — zarówno geograficznych, jak i kulturowych. Każdy rozdział tej historii kryje fascynujące tajemnice i niezwykłe opowieści, które stanowią integralną część europejskiego dziedzictwa kulturowego.​​​​​​​​​​​​​​​​