Oświadczenie z dnia 12 lutego 2025r. Stowarzyszenia Romów w Polsce 

Dnia 6 stycznia 2005 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. W dniu 6 stycznia obchodziliśmy 20. rocznicę tego wydarzenia.

Stowarzyszenie Romów w Polsce postanowiło zabrać głos w tej sprawie. 

Publikowane dzisiaj oświadczenie, datowane na 12 lutego 2025 r., stanowi wyraz naszej refleksji, wieloletnich doświadczeń i analiz tej ustawy.

Oświadczenie
z dnia 12 lutego 2025 r. 
Stowarzyszenia Romów w Polsce 

w związku z 20 rocznicą  uchwalenia ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym.

W dniu 6 stycznia 2005 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (dalej: ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r.).

W związku z jubileuszem 20-lecia ustawy w dniu 4 lutego 2025 r. w Sejmie odbyła się konferencja „20 lat ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym – historia, funkcjonowanie i przyszłość” z udziałem  Szymona Hołowni marszałka Sejmu, Tomasza Siemoniaka ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz wielu zaproszonych gości.   W trakcie konferencji podkreślano wagę podjętej wówczas przez Sejm decyzji z punktu widzenia Państwa oraz mniejszości narodowych i etnicznych, szczególnie w zakresie ochrony tożsamości kulturowej oraz promocji dziedzictwa kulturowego. Minister Tomasz Siemoniak w swoim wystąpieniu zauważył potrzebę podjęcia prac nad  nowelizacją ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. we współpracy z organizacjami mniejszości narodowych i etnicznych.

Stowarzyszenie Romów w Polsce jednoznacznie stwierdza, że uchwalona w dniu 5 stycznia 2005 r. ustawa miała wielkie znaczenie dla funkcjonowania mniejszości w Polsce. Do tej daty jedynym przepisem rangi ustawowej w tej materii był (i nadal obowiązuje) przepis art. 35 Konstytucji, który brzmi:

„Art. 35.  
Ust.1. Rzeczpospolita polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury.

Ust. 2. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.”

Rozwinięcie zasady zapisanej w art. 35 ustawy zasadniczej nastąpiło  w przepisach ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. Same nazwy poszczególnych rozdziałów ustawy świadczą o zakresie działań ustawodawcy:  

Rozdział 1: Przepisy ogólne. Zawarto w nich definicje mniejszości narodowej i etnicznej, z wymieniem nazw tych mniejszości, wpisano przepisy antydyskryminacyjne oraz antyasymilacyjne;

Rozdział 2: Używanie języka mniejszości. Opisano obowiązki organów samorządu terytorialnego względem mieszkańców należących do mniejszości w zakresie używania języka mniejszości.

Rozdział 3. Oświata, kultura oraz integracja obywatelska i społeczna. Podobnie jak w Rozdziale 2 opisano obowiązki władzy publicznej względem mniejszości w zakresie oświaty i kultury. Zagadnienia związane z integracją obywatelska i społeczną nie były uwzględnione w ustawie z dnia  6 stycznia 2005 r. Pojawiły się one niespodziewanie w nowelizacji ustawy, którą Sejm przyjął w dniu 30 maja 2014 r. Mówimy niespodziewanie ponieważ to nie mniejszości miały być beneficjentem zmiany ustawy, lecz władze publiczne (Ministerstwo Finansów), które zauważyły (po 13 latach !), że prowadzone od 2001 r. tzw. Programy romskie nie mają podstawy prawnej. W uzasadnieniu do projektu ustawy z dnia 12 marca 2014 r. druk nr 2223 napisano wprost: „Dotychczasowym narzędziem  państwa na rzecz integracji mniejszości romskiej w Polsce były specjalne rządowe programy dedykowane tej mniejszości. Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001 – 2003 oraz Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce realizowany   latach 2004 -2013. W ocenie wnioskodawców celowe jest stworzenie podstaw prawnych dla kontynuowania tych rozwiązań.”  Zawiadomiona  przez Stowarzyszenie Najwyższa Izba Kontroli o wydawaniu przez rząd  milionów złotych na coś co nie ma podstawy prawnej  nie zauważyła problemu i nie podjęła żadnych działań. Wprowadzono więc obowiązkową integrację obywatelską i społeczną wszystkich mniejszości narodowych i etnicznych, pomimo iż Konstytucja w art. 35 ani w żadnym innym przepisie o tym nie wspomina. I co najistotniejsze  nowelizacja wcale nie dotyczyła wszystkich mniejszości, choć tak wynika z jej treści. Miała ona dotyczyć wyłącznie mniejszości romskiej w związku – jak napisaliśmy powyżej – z prowadzeniem tzw. Programów romskich. 

Powyższa nowelizacja była jak do tej pory jedyną zmianą ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. pomimo, że władze publiczne wielokrotnie zapowiadały potrzebę jej zmiany. Było tak w 2014 r. oraz ostatnio na konferencji w Sejmie w dniu 4 lutego 2025 r.

Niewątpliwie ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. winna być dokładnie przejrzana pod kątem zmian niektórych zapisów. Stowarzyszenie Romów w Polsce widzi np. potrzebę zmiany kilku zapisów ustawy:

1. Należy zlikwidować tzw. Program romski, co pozwoli wykreślić z ustawy niekonstytucyjne zapisy integracyjne wprowadzone w 2014 r.

2. W związku z dużym napływem do Polski imigrantów, co poświadcza spis powszechny z 2023 r. należy na nowo ustalić listę mniejszości narodowych etnicznych, gdyż obecna lista zamieszczona w art. 2 jest nieadekwatna do rzeczywistości.

3. Przepisy dotyczące Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych winny być zmienione w taki sposób, by członkostwo w Komisji Wspólnej z ramienia danej mniejszości nie było dożywotnie, lecz miało charakter kadencyjny np. na okres 3-4 lat. Trzeba więc gruntownie zmienić art. 25 ustawy.  Dowodem na potrzebę tej zmiany jest sytuacja z mniejszością romską, której „przedstawiciele” od lat są członkami Komisji zaś wiele prób ich odwołania pozwoliło wyciągnąć wniosek, że są oni nieodwoływalni.  W ustawie powinny być zapisane  gwarancje dla mniejszości odnośnie wpływu na kształt jej reprezentacji w Komisji Wspólnej.

Reasumując Oświadczenie należy stwierdzić, że ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. stanowiła w dacie uchwalenia przełom w stosunkach Państwo –  mniejszości narodowe i etniczne, lecz przez 20 lat jej funkcjonowania zdezaktualizowała się i wymaga gruntownego przejrzenia i dostosowania do czasów współczesnych a przede wszystkim do zapisów art. 35 Konstytucji, który jest wyjątkiem od zasady równości praw i obowiązków obywateli. Naszym zdaniem ustawa w wielu miejscach wykracza poza zapis  art. 35, co kłóci się z istotą Konstytucji jako ustawy odnoszącej się do wszystkich obywateli. 

Roman Kwiatkowski
Prezes
Stowarzyszenie Romów w Polsce