Rezultaty kwerendy archiwalnej.

Gruntowny research w tym zasobie archiwalnym pozwolił na ustalenie 108 jednostek archiwalnych odnoszących się do prześladowań i zagłady Romów na terenie ziem polskich podczas II wojny światowej. Zdecydowanie największy udział w tej liczbie 25% stanowią akta procesowe i akta dochodzeń prokuratorskich. Następnymi w kolejności pozostają zespoły ankiet, których większość została uwarunkowana terenowo ograniczając się do terenu powiatów: Augustów, Białystok-powiat, Hajnówka, Kolno i Siemiatycze w województwie białostockim oraz powiatów: Bochnia, Brzesko, Kraków-powiat, Olkusz i Oświęcim. Natomiast trzy pośród nich obejmują obszar całej Polski, a dotyczą ogólnie zbrodni na Romach oraz ich pobytu w gettach, więzienia, obozach i egzekucjach. Niewątpliwie bardzo ważną sprawą było pozyskanie szeregu rozporządzeń naczelnych organów III Rzeszy odnośnie do traktowania ludności romskiej. Egzemplifikacją pozostają w tym przypadku wytyczne Reichskriminalpolizeiamt (Główny Urząd Policji Kryminalnej) w tym względzie, które pochodzą z Kommissariat Schutzpolizei Jarotschin (komisariat policji ochronnej Jarocin), a w Archiwum IPN oznaczone sygnaturą IPN GK 853/61. Niezwykle ważnych źródłem w kontekście realizowanego projektu są Erlasse für den Distrikt Lublin über Zigeunerangelegeheiten(rozporządzenia w sprawach cygańskiej ludności), które czasowo pokrywają się z przeprowadzaniem Aktion Reinhardt (sygnatura IPN GK 104/113). Ponadto z tego okresu zachowały się dwa inne dokumenty, a mianowicie Rundbrief des Höheres SS und Polizeiführers für das Gerneralgouverment vom 28. September 1942 (okólnik Wyższego Dowódcy SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie z 28 września 1942 r.) o przekazanie Sonderdienst (służby specjalnej) w gestię rozkazodawczą  des Befehlshabers der Ordnungspolizei für das Gerneralgouverment oraz wcześniejszy, tj. Der Schreiben des Direktors Kriminalpolizei  für den Distrikt Lublin vom 25. Juli 1942 (pismo Dyrektora Policji Kryminalnej Dystryktu Lublin z 25 lipca 1942 r.) o ewentualnym wykorzystywaniu ludności romskiej jako Vertrauensleute (ludzie zaufani – tajni współpracownicy).Obydwa dokumenty posiadają sygnaturę IPN GK 106/128. Natomiast poboczne znaczenie w stosunku do projektu mają liczne dokumenty związane   z Romami osadzonymi w KL Buchenwald, KL Mauthausen-Gusen i KL Mitellbau-Dora, jednak posiadają niezwykle znaczenie w całokształcie zagadnień związanych w wojennymi losami tej mniejszości narodowej. Na zakończenie przeglądu tej kwerendy należy zauważyć, iż obok omówionego wcześniej materiału ankietowego natrafiono na szereg tematycznych relacji i wspomnień, które będą wykorzystywane w dalszych analizach naukowych.

Archiwum Państwowe w Lublinie

 Tę kwerendę przeprowadzono w dwóch zespołach, tj. w aktach Dowódcy Policji i SS na Dystrykt Lubelski (26 jednostek archiwalnych – pełny rozmiar to 20 cm bieżących), w których natknięto się na nieliczne wzmianki odnoszące się do ludności romskiej i jej losów oraz
w zespole akt Komendanta Żandarmerii Dystryktu Lubelskiego (116 jednostek archiwalnych) zaledwie 1,0 metr bieżących akt. W tym przypadku znajdujemy trochę obszerniejsze informacje, które dotyczą zabezpieczenia tereny przed włóczęgostwem i traktowanie tzw. ludzi luźnych,               a pochodzą z kilku posterunków m. in. z Opola Lubelskiego, Lubartowa, Kraśnika i Chodla. Ponadto pozyskano kilkanaście relacji dotyczący funkcjonowania w latach w latach 190 – 1941 dwóch obozów pracy przeznaczonych ludności romskiej w Bełżcu i Krychowie.

Archiwum Państwowe w Krakowie

Założone prace badawcze w tym archiwum w przewidzianym terminie nie były możliwe do przeprowadzenia z dwóch powodów od nas niezależnych. Pierwszy to zmiana siedziby archiwum. Ta operacja logistyczna spowodowała prawie roczną przerwę w jego funkcjonowaniu, a drugi to sytuacja epidemiologiczna, która w bardzo znacznym stopniu ograniczyła możliwość korzystania z zasobu archiwalnego. Stąd termin rozpoczęcia kwerendy musiał ulec przesunięciu. Bardzo możliwe, że będzie możliwej jej rozpoczęcie w kwietniu 2022 r.

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego

W ramach prac heurystycznych dokonano przeglądu trzydziestu sześciu tomów Archiwum Ringelbluma – Konspiracyjnego Archiwum Getta w Warszawie. Głównym celem kwerendy było wyszukanie wszelkich śladów, pozostawionych w powyższym dotyczących losów Romów w okupowanej Polsce. Szczególnie istotne były informacje dotyczące ich zagłady, pobytu w obozach pracy, gettach czy obozach koncentracyjnych na terenie Polski. Dodatkowo kwerenda pozwoliła ustalić interesujące fakty dotyczące warunków życia w ośrodkach zagłady oraz przedstawić relację – świadków historii. Kwerenda miała również na celu zebrać w całość wyniki poszukiwań, dotyczących losów Romów, zawartych w dostępnych tomach Archiwum Ringelbluma, scalić je i przedstawić w formie jednego opracowania – kompendium.

Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau

Ze względu na ogromną ilość i różnorodność materiałów archiwalnych o Romach zgromadzonych w zasobie rzeczonego Archiwum i czas realizacji kwerendy (trzy miesiące) musiano dokonać koniecznego podziału na dwie części, gdyż w innym wypadku byłaby niewykonalna. Stąd przyjęto zasadę, że w pierwszej części uwzględni się spuściznę aktową wyprodukowaną przez podstawowe kancelarie obozowe, a w drugiej pozostałą istniejącą na ten temat. Dlatego ogranicza się ona do czterech kancelarii, tj. Kommandantur (komendantura), Politische Abteilung (oddział polityczny czyli zamiejscowa jednostka Gestapo w Katowicach) Schutzhaftlagerführung (kierownictwo obozu) i Häftlingsarbeitseinsatz (oddział zatrudnienia więźniów).

Kommandantur – Komendantura

Z tego zespołu objęto cztery jednostki archiwalne: Der Fernschreiben über die Fluchten der Häftlinge aus dem Lager (telegramy o ucieczkach więźniów z obozu) – informacje o sześciu Romach uciekinierów z KL Auschwitz, Der Meldeblätter (policyjne meldunki sytuacyjne) – dane o ośmiu Romach uciekinierach z KL Auschwitz, Die Kommanturbefehle (rozkazy komendantury) – informacje modyfikacji zabezpieczeń obozu po dwóch ucieczkach Romów i Das Buch des Führers vom Dienst (książka oficera dyżurnego) – odnotowała informacje odnośnie do przywiezienia do KL Auschwitz trzynastu transportów Romów do KL Auschwitz, ponadto uwzględniała dwadzieścia trzy przypadki prób ucieczek Ronów.

Politische Abteilung – Oddział Polityczny

Tutaj można wyróżnić trzy jednostki archiwalne, które zawierają obszerne dane Romów więźniów KL Auschwitz, a mianowicie: Häftlingspersonalbogen (kwestionariusze personalne więźniów były one pierwszym dokumentem wystawianym więźniowi przez kancelarie zaraz po osadzeniu w obozie). Dwieście dziewięćdziesiąt osiem z nich wystawiono więźniom  romskim osadzonym w KL Auschwitz. Na podstawie wymienionych kwestionariuszy sporządzano Zugangslisten (listy nowoprzybyłych więźniów). W zachowanej spuściźnie aktowej po KL Auschwitz zachowały się prawie wszystkie odnoszące się do 1941 r. Na nich od 30 czerwca do grudnia 1941 r. znajduje się trzydzieści cztery nazwiska więźniów Romów. Natomiast trzecią jednostką archiwalną stanowią Sterbeeinträge (wpisy do ksiąg zgonów) wystawiane przez Standesamt und Verwaltungskrematorium (urząd stanu cywilnego i administrację krematoriów).    W ciągu od końca lipca 1941 r. do 31 grudnia 1943 r. dokonano takich wpisów nie mniej jak sześćdziesiąt sześć tysięcy, z których ponad cztery tysiące dotyczą Romów zamordowanych w KL Auschwitz  

Schutzhaftlagerführung (kierownictwo obozu)

W tym zespole należy zwrócić szczególną uwagę na  najważniejszą jednostkę archiwalną dotyczącą losów Romów w KL Auschwitz, a mianowicie Hauptevidenzbücher des Zigeunerlagers (główne księgi ewidencyjne obozu cygańskiego), w których odnotowano podstawowe dane personalne dwudziestu tysięcy dziewięciuset czterdziestu trzech Romów. W tej liczbie mieści się: dziesięć tysięcy dziewięćdziesięciu mężczyzn i dziesięć tysięcy osiemset czterdzieści kobiet, a także trzysta siedemdziesiąt troje dzieci urodzonych w KL Auschwitz. Kolejną jednostką archiwalną, która zawiera znaczną ilość danych o romskich więźniach to Bunkerbuch des Block 11 (książka bunkra bloku 11) zawierająca wpisy dotyczące dziewięćdziesięciu siedmiu Romów. Natomiast w trzeciej jednostce z tego zespołu archiwalnego, tj. Buch der Strafkompanie znalazło stu trzech więźniów Romów.

Arbeitseinsatz (oddział zatrudnienia)

Tylko jedna jednostka zespołu, tj. Häftlings-Personal-Karte zawieja trzysta cztery karty odnoszące się do więźniów romskich.   

Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku 

Prace heurystyczne w zasobie rzeczonego Archiwum pozwoliły na pewne ustalenie dwudziestu dziewięciu Ronów więźniów KL Lublin. Znalazł się one w dwóch zespołach archiwalnych, tj. Fotokopiach i Mikrofilmach. Ponadto z pozostałych zespołów wytypowano dziewięćdziesięciu jeden więźniów zarejestrowanych jako staatenlos Aso. (bezpaństwowi aspołeczni). Obecnie jest prowadzona wnikliwa weryfikacja źródłowa, która pozwoli na ustalenie ilu z nich było romskiego pochodzenia. Należy  jeszcze zaznaczyć, iż już w trakcie ewakuacji KL Lublin w kwietniu 1944 r. w obozie według meldunku OPUS przebywało w obozie osiemdziesięciu Romów, w tym pięćdziesięciu mężczyzn i trzydzieści jeden kobiet.

Archiwum Miejsca Pamięci Treblinka

Z tego Archiwum pozyskaliśmy kilkanaście relacji dotyczących pobytu Romów w obozie pracy przymusowej, który funkcjonował obok ośrodka masowej zagłady Treblinka.

We wstępnej części opracowania wspomnieliśmy o sukcesywnym pozyskiwaniu do zasobu Archiwum Romskiego Instytutu Historycznego cyfrowych kopii materiałów archiwalnych. Dzięki obecnie przeprowadzonym kwerendom uczyniliśmy kolejny znaczący krok na drodze do realizacji jednego z naszych głównych celów, tj. przygotowania powszechnie dostępnej bazy danych dotyczących ofiar zagłady Romów.

 Zadanie pt. Zagłada Romów w okupowanej Polsce w czasie II wojny światowej:geneza, przebieg, upamiętnienie  – Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego